Terwijl onder een kunstboek in het algemeen alle publicaties worden verstaan die naar kunst verwijzen (zoals catalogi, kunstenaarsmonografieën, verhandelingen en kritieken…), is een kunstenaarsboek een kunstwerk dat het boek als format gebruikt. Soms is het de vorm van het boek zelf, soms is het de functie ervan die het werk inspireert. Soms maken kunstenaarsboeken gebruik van geraffineerde vormen van drukken, lay-out en binden, zodanig dat er echte kunstobjecten ontstaan (de boekobjecten, met andere woorden), en soms is het de presentatie van de inhoud, zelfs in een conventionele vorm, die indrukwekkend is. Soms zijn het gelimiteerde edities van een paar unieke exemplaren, andere keren worden ze geproduceerd in een groot aantal exemplaren om economische distributie mogelijk te maken.
Het kunstenaarsboek kan daarom verschillende structuren aannemen en op verschillende manieren gedistribueerd worden, van de meest traditionele tot de meest experimentele; wat het kunstenaarsboek onderscheidt van elke andere publicatie is zijn vermogen om verwachtingen over de essentie, vorm en functie van een boek te verstoren.
Sinds het ontstaan van het boek als drukwerk in de 15e eeuw hebben kunstenaars een actieve rol gespeeld bij het illustreren ervan. Boeken als echte kunstobjecten ontstonden echter in de 20e eeuw, met de opkomst van de avant-gardes. Beroemd in dit opzicht zijn de kunstenaarsboeken van het futurisme, waarvan je enkele van de meest opmerkelijke voorbeelden in dit artikel kunt vinden.
Hier hebben we echter besloten om ons te richten op de evoluties van de tweede helft van de eeuw, toen, vooral vanaf de jaren 1960, het kunstboek veranderde van een elitair object in een pop communicatiemiddel. De voorgestelde voorbeelden kunnen zeker geen volledig overzicht geven van de talloze, buitengewone vormen die kunstenaarsboeken de afgelopen decennia hebben aangenomen, maar ze zijn gekozen om enkele benaderingen te laten zien en ons te intrigeren in de richting van een dieper begrip van het fenomeen.
Bruno Munari, Quadrante Illeggibile Bianco e Rosso, 1964. 25 x 25 cm
Vanaf de jaren 1950 experimenteerden kunstenaars in Europa vooral met het boekformaat, waarbij ze werken produceerden met ongebruikelijke bindwijzen en drukmethoden. Een kunstenaar die met grote vindingrijkheid, verbeeldingskracht en inventiviteit uitgebreid werkte met het boekformaat was Bruno Munari. In 1949 begon Munari met de productie van een serie onleesbare boeken, waarin hij het formaat van het boek en het gebruik ervan onderzocht, waarbij hij afzag van tekstuele inhoud ten gunste van uitsluitend visuele communicatie.
Een daarvan is Quadrante Illeggibile Bianco e Rosso, bestaande uit 40 rode en witte kartonnen vellen met verschillende vormen. Met elke nieuwe pagina wordt de kijker geconfronteerd met een nieuwe combinatie. De stofomslag bestaat uit een vel dat meerdere keren is gevouwen tot een systeem van driehoeken, waarop een biografische notitie over Bruno Munari staat die in 8 talen is vertaald.
Dieter Roth, Klein voorlopig recept, 1969. 8,8 x 8,8 x 8,8 cm
Een andere Europese meester van het kunstenaarsboek is de Zweed Dieter Roth, die begon met het maken van boeken met behulp van de druktechnieken die hij had geleerd toen hij in een reclamebureau werkte. Daarna breidde hij zijn kunst uit op een meer innovatieve en radicale manier, waarbij hij allerlei soorten inhoud (concrete poëzie, krantenartikelen, abstracte vormen) op plastic en andere goedkope materialen drukte en zelfs zover ging om voedsel in zijn boeken te integreren.
Little Tentative Recipe is een miniatuurboek ter grootte van een kubus in een doos die oorspronkelijk was gemaakt voor theezakjes. Binnenin bevat het 800 kleurenoffsetdrukken die zijn gemaakt door studenten aan de Watford School of Art, volgens de instructies (recepten) van Dieter Roth.
Edward Ruscha, Twentysix Gasoline Stations, 1963. 17,9 x 14 cm
Ondertussen produceerde Edward Ruscha in de Verenigde Staten, in Los Angeles, boeken als kunstwerken volgens totaal andere regels: commercieel en goedkoop drukwerk, hoge oplagen, geen handtekeningen en betaalbare prijzen. Ruscha was met zijn serie boeken met alleen een verzameling foto’s over een specifiek thema, gespecificeerd in de titel op de omslag, inderdaad een pionier in de geschiedenis van kunstenaarsboeken.
Het was de bedoeling van de kunstenaar om zijn werk zo goedkoop, toegankelijk en makkelijk transporteerbaar mogelijk te maken, waardoor kunst van musea en galeries naar de straat werd verplaatst.
Vincenzo Agnetti, Vergeten boek uit het geheugen, 1969. 70 x 50 cm
Een van de schoonste en meest rationele voorbeelden van conceptuele kunst in de vorm van een boek is Vincenzo Agnetti’s werk Libro dimenticato a memoria, waarin een groot deel van de pagina’s is verwijderd, zodat alleen de marges overblijven.
Het boek is een metafoor voor de paradox van het geheugen: alleen door te vergeten kunnen we ruimte maken om te leren wat komen gaat.
Tauba Auerbach, RGB Atlas van de kleurruimte, 2011. 8 x 8 x 8 inch (20,3 x 20,3 x 20,3 cm)
Na de verre experimenten van de jaren 1960 is het boek vandaag, in het digitale tijdperk en decennia na de eerste aankondiging van zijn nakende dood, opnieuw een medium dat op grote schaal wordt verkend door kunstenaars.
Het is dankzij nieuwe ideeën, nieuwe technieken, nieuwe mogelijkheden van (zelf)publicatie die voortkomen uit de digitale wereld en het web, dat het kunstenaarsboek weer energie krijgt.
Uiterst interessant zijn de experimenten van Tauba Auerbach, een Amerikaanse kunstenaar die tussen New York en San Francisco woont. RGB Colorspace Atlas is een kubusvormig boek dat, zoals de naam al doet vermoeden, alle mogelijke kleuren weergeeft binnen het RGB-kleurengamma: een kleurmodel dat is ontworpen voor beeldschermen.